Hiện thị trường thương mại điện tử Việt Nam đang có quy mô khoảng 4 tỷ USD và kỳ vọng đạt 10 tỷ USD trong 5 năm tới. Bên cạnh những lợi ích không thể phủ nhận của thương mại điện tử (TMĐT), môi trường kinh doanh này cũng cho thấy những thách thức, trong đó có quyền sở hữu trí tuệ (SHTT).
Nhiều thách thức
Tại Tọa đàm “Thực thi quyền sở hữu trí tuệ trong môi trường thương mại điện tử” diễn ra mới đây, Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN) Trần Văn Tùng cho rằng, chúng ta đang sống trong kỷ nguyên của công nghệ số và cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 với sản xuất thông minh dựa trên các thành tựu đột phá trong công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, công nghệ nano. Đồng thời chứng kiến sự thay đổi nhanh chóng của đời sống kinh tế – xã hội với sự đóng góp của KH, CN và tài sản trí tuệ. Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ và TMĐT, bên cạnh thị trường truyền thống, các hoạt động kinh doanh diễn ra ngày càng nhiều trong môi trường TMĐT. Những lợi ích thu được từ việc chuyển đổi mô hình này rất lớn, có sức hấp dẫn đối với các nhà sản xuất, kinh doanh, ngày càng thu hút được nhiều chủ thể tham gia. “Bên cạnh những lợi ích không thể phủ nhận của TMĐT, môi trường kinh doanh này cũng cho thấy những thách thức trong đó có vấn đề thực thi quyền SHTT”, Thứ trưởng nhấn mạnh.
Theo Phó Cục trưởng Cục SHTT Lê Ngọc Lâm, hiện thị trường TMĐT Việt Nam đang có quy mô khoảng 4 tỷ USD (tương đương 100.000 tỷ đồng), tốc độ tăng trưởng của TMĐT ngày càng lớn. Điều này có cơ sở bởi hiện tỉ lệ sử dụng smartphone trên 70%, ở các vùng nông thôn cũng lên đến 50%. Theo dự báo, tốc độ tăng trưởng thị trường của TMĐT ở Việt Nam sẽ lên tới 22% hàng năm, kỳ vọng đạt 10 tỷ USD trong 5 năm tới.
Dịch vụ trên internet ngày càng phát triển phong phú, đa dạng phục vụ nhu cầu của nhiều người. Tuy vậy, bên cạnh những mặt tích cực, internet cũng có những mặt trái và đang đặt ra nhiều vấn đề cần phải giải quyết, đặc biệt về SHTT. Các hành vi xâm phạm quyền SHTT trên mạng internet ngày càng tăng về số lượng, độ phức tạp, liên quan đến tất cả các đối tượng của quyền SHTT làm cho vấn đề bảo hộ quyền SHTT trong môi trường này đang gặp những thách thức mới.
Ông Lâm cho biết, các hành vi xâm phạm nổi bật được phát hiện trên internet có thế kể đến như: xâm phạm nhãn hiệu trên các trang TMĐT. Đây là một trong những vấn đề hiện không chỉ ở Việt Nam mà rất nhiều quốc gia đang phải đối mặt. Cụ thể, hành vi xâm phạm nhãn hiệu trên các trang TMĐT thông qua hệ thống trao đổi mua bán, giao dịch trên mạng internet. Tất cả các thông tin về người bán, người mua gần như được ẩn danh và bảo mật bởi các đơn vị chủ trang TMĐT. Bên cạnh đó, các thông tin về việc giao dịch hàng hóa giả mạo nhãn hiệu trên các trang thương mại điện tử này được mã hóa hoặc được trao đổi trực tiếp giữa các bên mua và bán, dẫn đến việc xác minh hành vi xâm phạm gặp khó khăn. Hay có thể kể đến hành vi trục lợi, chiếm đoạt tên miền, tức là đăng ký chiếm dụng tên miền trùng hoặc tương tự với nhãn hiệu đã được bảo hộ hoặc nhãn hiệu nổi tiếng nhằm mục đích cạnh tranh không lành mạnh.
Do sự phát triển mạnh của internet nên TMĐT đang là một kênh thông tin, tiếp thị rất hữu ích của người bán hàng. Việc sử dụng tên miền dựa trên các nhãn hiệu đã được bảo hộ hoặc nổi tiếng sẽ dễ dàng giúp người tiêu dùng tin tưởng, chấp nhận. Tuy nhiên, chính điều này cộng thêm nguyên tắc sở hữu tên miền ai đăng ký trước thì được quyền sử dụng đã khiến rất nhiều thương hiệu lớn gặp khó khăn.
Theo bà Nguyễn Như Quỳnh – Phó Chánh Thanh tra Bộ KH&CN, hành vi cạnh tranh không lành mạnh liên quan đến tên miền, hành vi quảng cáo hàng hóa xâm phạm quyền SHTT… đang diễn ra phổ biến và thực tế xử lý rất khó khăn do hình ảnh quảng cáo trên internet khó xác định được yếu tố vi phạm rõ ràng, khó xác định được giá trị hàng hóa. Khi nhận thấy dấu hiệu vi phạm, đến địa chỉ trên website thì không phải là kho hàng và khó xử lý được vi phạm… Thực tế, những vi phạm trong môi trường TMĐT không chỉ là câu chuyện của một quốc gia mà là câu chuyện toàn cầu, vì vậy cần nâng cao hiểu biết, nhận thức và vai trò thực thi quyền SHTT trong môi trường TMĐT.
Cũng theo bà Quỳnh, thực tế, hành vi xâm phạm quyền SHTT trong môi trường TMĐT có thể chia làm 3 dạng hành vi: Xâm phạm quyền SHTT trong môi trường TMĐT, cạnh tranh không lành mạnh liên quan tới tên miền, quảng cáo hàng hóa xâm phạm quyền SHTT. Có thể xác định được hành vi xâm phạm, nhưng việc xử lý xâm phạm quyền SHTT không đơn giản do hiện còn một số khó khăn, vướng mắc như: doanh nghiệp chưa nhận thức được vấn đề; quy định pháp luật chưa hoàn thiện; khó xác định tổ chức, cá nhân vi phạm; khó khăn trong thu thập chứng cứ, xác định giá trị hàng hóa xâm phạm;… “Rất nhiều trường hợp các cơ quan chức năng nhận được thông tin, đến địa điểm được quảng cáo trên mạng thì không tìm thấy”, bà Quỳnh cho biết thêm.
Phó Cục trưởng Cục SHTT Lê Ngọc Lâm: Các sàn giao dịch trực tuyến cần có quy định nội bộ để giải quyết khiếu nại về SHTT
Nhìn nhận hệ thống pháp luật Việt Nam trong vấn đề SHTT, ông John Hill – quyền Phó đại sứ, Đại sứ quán Hoa Kỳ tại Việt Nam chia sẻ, bảo vệ quyền SHTT là bảo vệ cho sáng tạo và đảm bảo các điều kiện để sáng tạo phát triển. Tại các nước ở Đông Á như Hàn Quốc, Nhật Bản, Đài Loan, mọi người rất tôn trọng quyền SHTT. Đó là lí do những quốc gia này phát triển. Ở Việt Nam, hệ thống pháp luật cũng tương đối đảm bảo trong việc bảo hộ quyền SHTT. Tuy nhiên, việc thực thi ngày càng trở nên khó khăn, khi những kẻ ăn cắp có thể bán sản phẩm ăn cắp một cách dễ dàng trên mạng.
Đẩy mạnh hợp tác giữa các cơ quan thực thi SHTT
Tại buổi Toạ đàm, các doanh nghiệp, cơ quan bảo hộ và thực thi quyền SHTT, hiệp hội, chuyên gia, luật sư trong lĩnh vực SHTT đã cùng bàn luận, tìm giải pháp tháo gỡ vướng mắc về pháp lý, thực tiễn nhằm nâng cao hiệu quả công tác thực thi quyền SHTT trong môi trường TMĐT tại Việt Nam.
Đề xuất nguyên tắc xử lý vi phạm, Phó Cục trưởng Cục SHTT Lê Ngọc Lâm cho rằng, các trang web giao dịch trực tuyến phải áp dụng một hệ thống đăng ký đối với những người đăng ký bán hàng hoá hoặc dịch vụ thông qua các trang web để đảm bảo thông tin nhận dạng về người đó là chính xác, có thể truy xuất được (địa chỉ, số điện thoại, mã số thuế…). Các sàn giao dịch trực tuyến cũng phải thiết lập các quy định nội bộ để giải quyết khiếu nại liên quan đến xâm phạm quyền SHTT, hàng giả mạo.
Cũng theo ông Lê Ngọc Lâm, trong trường hợp xác nhận đơn khiếu nại vi phạm là có cơ sở, nội dung vi phạm trên trang web phải được xóa ngay lập tức. Các trang web, sàn giao dịch trực tuyến nơi có việc bán hàng giả mạo tràn lan có thể bị đóng bởi nhà cung cấp dịch vụ internet liên quan (ISP). Trường hợp người sử dụng mạng có hành vi vi phạm thông qua dịch vụ mạng, chủ sở hữu quyền có quyền thông báo cho ISP và đề xuất các biện pháp khắc phục cần thiết như xóa bỏ, hạn chế truy cập hoặc ngắt kết nối.
Ông Hoàng Văn Trực – Phó Cục trưởng Cục Cảnh sát kinh tế (C46) khẳng định: “Hiện nay, trên mạng không chỉ có rao bán hàng hóa thông thường mà còn có cả vũ khí nóng, ma túy… cho thấy việc quản lý mua bán qua mạng còn rất nhiều bất cập. Trong khi đó, nhận thức của đội ngũ cảnh sát kinh tế về TMĐT cần được đẩy mạnh, quan hệ phối hợp giữa lực lượng Cảnh sát kinh tế với các lực lượng chức năng khác còn chồng chéo,… Ông Trực cũng đề nghị Bộ KH&CN, Bộ Công Thương, Bộ TT&TT tổ chức các lớp tập huấn, tìm hiểu về những hành vi xâm phạm SHTT và quyền SHTT; có quy chế phối hợp giữa các cơ quan chức năng; hoàn thiện hệ thống pháp luật, đặc biệt phải xử lý hình sự những đối tượng buôn bán hàng giả.
Tại Tọa đàm, Thứ trưởng Bộ KH&CN Trần Văn Tùng cho rằng, Chính phủ, Bộ KH&CN và các Bộ, ngành chức năng đã nỗ lực trong việc phòng, chống các hành vi xâm phạm quyền SHTT cũng như xâm phạm quyền SHTT trong môi trường số. Tuy nhiên, hoạt động này còn gặp không ít khó khăn, vướng mắc.
Thứ trưởng đề nghị, thời gian tới các cơ quan thực thi, cơ quan soạn thảo văn bản chính sách rà soát các văn bản cơ chế chính sách để làm sao việc bảo hộ SHTT trong môi trường TMĐT có đầy đủ các văn bản để thực thi tốt nhất. Bên cạnh đó, đẩy mạnh sự phối hợp giữa các cơ quan thực thi quyền SHTT. Có thể được cụ thể hóa bằng việc xây dựng văn bản, quy chế về phối hợp hoạt động của các cơ quan thực thi để việc thực thi bảo hộ quyền SHTT trong môi trường TMĐT thuận lợi, dễ dàng hơn.
Hạnh Nguyên – Truyền thông khoa học và công nghệ